Vijftig jaar televisie vanaf de zendmast Smilde

Door Willie Mast 

Op 12 december 1949 kwam van het ministerie van Verkeer en Waterstaat het bericht dat Nederland kon overgaan tot de officiële introductie van de televisie. Op 2 oktober 1951 begonnen de eerste officiële uitzendingen. Om de ontvangst van de Nederlandse zenders te verbeteren werden door de PTT een aantal radio- en televisietorens verspreid over het land gebouwd. Voor het noorden was Appelscha de ideale plek om een 200 meter hoge zendmast te plaatsen. Van hieruit konden Groningen, Friesland en Drenthe worden voorzien van ongestoorde radio en tv-ontvangst. Ook werd besloten op een hoogte van 125 meter een restaurant te bouwen met een riant uitzicht over de omgeving. Iets dergelijks was ook in Stuttgart gerealiseerd. Een dergelijk restaurant met uitzicht zou een enorme toeristische trekpleister zijn.  

Al snel bleek dat de toren ‘te klein’ was. Er was onvoldoende ruimte voor het plaatsen van antennes, spiegelantennes en andere voorzieningen, noodzakelijk in verband met de plannen voor straalverbindingen voor telefoon en mobilofoonverkeer, tv-reportages en kleurentelevisie. Een hogere mast bood meer mogelijkheden en besloten werd een mast van 300 meter hoogte te bouwen. Dit zou het hoogste bouwwerk van Nederland worden; ter vergelijking, de Eiffeltoren in Parijs is 317 meter hoog. Tot grote teleurstelling van de gemeente Oostellingwerf maakte de Rijksluchtvaartdienst op het laatste moment bezwaar. De toren zou in Appelscha een obstakel vormen in de aanvliegroute van Schiphol naar de vliegvelden Eelde en Hamburg. Een betere locatie was zes kilometer verderop in het naburige Hoogersmilde. Het sportveldje bij de PH-brug, eigendom van de familie Van Veen, werd aangekocht en de sportvereniging kreeg een nieuw terrein in de staatsbossen. 

Betonen voet met glijbekisting / Bouw van de mast in segmenten

25 000 kruiwagens beton

Op 6 maart 1958 begon de bouw onder leiding van ir. Snijder van de Rijksgebouwendienst. De plannen om in de toren een restaurant op hoogte te realiseren waren, vanwege de hoge kosten, van de baan. De bouwmaterialen werden per schip aangevoerd en gelost op de hoek Beilervaart/Drentse Hoofdvaart. Vandaar werden ze naar de bouwplaats getransporteerd. Eerst kwamen de tuiblokken gereed waaraan de stalen kabels bevestigd moesten worden om de toren in evenwicht te houden. De 1,5 meter dikke fundering van de toren rust vijf meter diep op een zandplaat. Het was dus niet nodig om eerst te heien. Op 28 mei stortte aannemer J.P. van Eesteren uit Rotterdam het eerste beton voor de 102 meter hoge toren, waarvan de wanden 30 cm. dik moesten zijn. Men werkte met een glijbekistingsysteem. In drie ploegendienst werd door circa zestig mensen dag en nacht doorgewerkt.

Het beton werd in 25.000 kruiwagens omhoog gehesen en op 14 juni was het betonnen gedeelte klaar. Daarna werden voorbereidingen getroffen om de stalen mast te plaatsen. Op het betongedeelte kwam een kraan te staan, die de mastsegmenten omhoog takelde. De segmenten wogen 3700 kg en waren vijf meter lang. Langs een segment was een rail bevestigd; hierlangs werd het volgende deel op zijn plaats gebracht. De mast steeg iedere week twintig meter en kreeg een totale lengte van bijna 200 meter. Deze werkzaamheden werd uitgevoerd door aannemer De Vries en Robbé uit Gorinchem. Dit bedrijf vervaardigde ook de negen tuidraden met lengtes van 320, 280, en 240 meter. De kabels werden op het land voor de toren gedraaid en op de schouders van een groep mannen lopend naar de toren gebracht. Daar werden ze vanaf drie plekken aan de mast naar de tuiblokken gespannen. De antennemast rust op een soort kogelgewricht om beweging door de wind op te vangen.

het draaien van een tuikabel, links R. Boerma.

Testuitzendingen

In september 1959 was de bouw klaar. De technici van de PTT konden de technische apparatuur plaatsen en op 20 november waren de eerste testuitzendingen door Nozema (Nederlandsche Omroep-Zendermaatschappij). Het televisiesignaal werd naar Smilde aangevoerd over een tweevoudige straalverbinding met Zwollerkerspel. Voor een studio-uitzending uit Bussum moest het beeld de volgende weg volgen: van de studio Bussum via de coaxiale kabel van Bussum naar het PTT Video-schakelcentrum in Hilversum, vervolgens via straalverbindingen naar Uchelen op de Veluwe, daarna naar Zwollerkerspel en tenslotte naar Smilde.

De officiële opening van de tv-toren was op 10 mei 1960. Mr. J. Cramer, commissaris van de Koningin in Drenthe, verrichte de opening door op een knopje te drukken waarmee hij de televisiezender in werking stelde. Op een aantal televisietoestellen konden de autoriteiten en genodigden onmiddellijk getuige zijn van een deel van de repetities voor het feestprogramma, dat de avond ervoor ter gelegenheid van de ingebruikneming van de zender Smilde vanuit de Prins Bernhardhoeve in  Zuidlaren door de NTS (Nederlandse Televisie Stichting) werd uitgezonden.

Werkzaamheden

Slecht enkele jaren was er één zender beschikbaar.  Al in 1965 kwam een tweede zender en in 1988 was het 3e net gereed. In september 2007 zijn de tv-antennes voor het uitzenden van analoge televisie signalen verwijderd en vervangen door nieuwe antennes voor het uitzenden van digitale televisie. De totale hoogte na de vervanging is nu 294 meter. In 1976 werd de mast helemaal met de kwast geverfd om roestvorming te voorkomen. In 2004 constateerde men betonroten nadat steigers rondom de toren waren gebouwd kon de gehele betonnen voet met roller en kwast worden geverfd.

Bé Linker werkte 25 jaar als bedienings- en onderhoudtechnicus in de toren. Hij maakte stormen mee waarbij soms het bovenste deel van de mast een halve meter uit het lood stond. Een grote belevenis was het voorval met het Amerikaanse gevechtsvliegtuig dat op 14 augustus 1968 tegen een tuidraad vloog. De straaljager van het type F-100 Super Sabre was afkomstig van de Engelse luchtmachtbasis Lakenhealth. Een vleugel sneed de loodzware kabel doormidden en de kapotte kabel sloeg in zijn val enkele delen van de antennes van de toren af. Linker bevond zich op dat moment op de zestiende verdieping. Hij hoorde een doffe dreun en voelde de toren schudden. De monteur zag de straaljager en dacht ‘die duikt zo het Blauwe Meer in’. Het bovenste deel van de zendmast hing scheef. Het was een gevaarlijke situatie, je wist niet wat er nog meer naar beneden kon vallen. Het terrein onder de toren moest worden ontruimd en de chef, die in een bungalow onder de toren woonde, werd met zijn gezin geëvacueerd. De volgende dag werd een noodtui aangebracht en konden de andere kabels gevierd worden waardoor de mast weer recht kwam te staan. De uitzendingen gingen gewoon door. De Amerikaanse piloot, kapitein D.A. Smith slaagde erin om zijn moeilijk bestuurbaar toestel op vliegbasis Soesterberg te laten landen.

De heer Havinga, op het bureau de banketletters

Baan op niveau

De tv-toren bood werk aan een aantal mensen in Smilde. Directeur Welling woonde, zoals gezegd, in een bungalow op het terrein van de toren. Wietse van der Meulen woonde al in Hoogersmilde en was tuinman. De heren Assman, Ennik, Smidt, Bé Linker, Jan Otten, Bart en Henk Havinga, vestigden zich in Hooger- en Middensmilde en verzorgden in twee ploegendienst de techniek. Gonny Wieldraaijer woonde in de van Veenstraat en beheerde de kantine en hield de werkruimtes schoon. Zij heeft dat ruim 22 jaren gedaan. Zij vertelt enthousiast over haar tijd op de toren. Al snel kwam het fotoalbum op tafel met foto’s uit die tijd. Zij begon in oktober 1958 al tijdens de bouw haar werk in de directie- en de schaftketen. Naast werknemers uit Hoogersmilde kwam er personeel uit Rotterdam, Hilversum en Apeldoorn. Werknemers van Radio Scheveningen namen op maandagmorgen een beste voorraad verse vis mee die, dezelfde ochtend nog, ter plekke gebakken werd. Deze werknemers waren ondergebracht in kosthuizen. Diverse gezinnen in Hoogersmilde hadden in die tijd een paar kostgangers over de vloer. Tegen betaling van kostgeld hadden ze een bed, eten en werd hun werkkleding verzorgd. De directie verbleef maandenlang in hotel ‘Het Rieten Dak’.

Toen de toren in november 1958 gereed was kreeg Gonny een baantje op hoger niveau. Elke dag bracht de lift haar naar de 15e etage waar nu haar werkdomein lag. Hier waren de garderobe, werkplaats, meetkamer, magazijn, administratie, kantine en het kantoor van directeur Welling gevestigd. De kantine was het domein van Gonny waar ze koffie en thee voor het personeel verzorgde. Tussen de 3e en 11e etage was een grote, lege ruimte, die in het begin niet werd gebruikt. Eerst later bracht men er vloeren aan en werd de ruimte gebruikt voor de tv-uitzendingen. Op de 12e verdieping stond de apparatuur voor de radio-uitzendingen, die in 1959 vanuit Smilde begonnen. De controle van de radio en tv-uitzendingen was op de 15e etage.

Het kopje dat heel bleef

Van de officiële opening, in mei 1960, kan Gonny zich nog herinneren dat het een groot feest was met vele genodigden. In de kantine van de toren was voor een koud buffet gezorgd. Ter ere van de eerste testuitzending bood de middenstand van Hoogersmilde het personeel in de Sinterklaastijd van 1959 een aantal banketletters aan die samen het woord TV-Smilde vormden. Gonny haalt een koffiekopje tevoorschijn en vertelt: ‘Tijdens het ramen wassen van de kantine liet ik dit kopje uit mijn handen vallen en het viel van 60 meter hoogte naar beneden. Ik verwachtte de brokstukken onder aan de toren te vinden, maar tot mijn grote verbazing was het kopje nog heel, er was zelfs geen schilver af. Het kopje kreeg een ereplaats in de kantine en bij mijn afscheid mocht ik het mee naar huis nemen’.

Tijdens de bijna-ramp met de straaljager, die tegen de tuidraad vloog, was ze in haar woning aan de Van Veenstraat, vlak bij de toren. ‘Ik hoorde een vliegtuig naderen, maar het maakte zo’n vreemd geluid. Hij raakte de tuidraad en ik dacht: dat toestel stort neer op de steenfabriek. Gelukkig trok de piloot het vliegtuig weer op en in een flits zag ik de tuidraad naar beneden vallen. Gelukkig is het allemaal goed afgelopen’.

1960 feestelijke opening

Vijftig jaar na de opening werkt er geen personeel meer en worden de uitzendingen op afstand geregeld. Sinds 2007 is de toren in het bezit van Alticom, eigenaar van 33 telecommunicatietorens in Nederland. De toren is ook niet geopend voor bezichtiging; dit gebeurt slechts bij hoge uitzondering. De laatste keer was in 2008 ter gelegenheid van het 375 jaar bestaan van Hoogersmilde. Toen mochten de inwoners in kleine groepjes vanaf de 18e verdieping genieten van het prachtige uitzicht. Bij helder weer zijn de Martinitoren en het gebouw van de Gasunie in Groningen zichtbaar. De laatste jaren wordt de televisietoren tussen kerstdagen en oud en nieuw feestelijk verlicht.

Met dank aan:
Mevr. G. Wieldraaijer-Offerein
Hannes Wieldraaijer
Fotocollectie Lammert Knorren
Een blik terug van brug naar brug
Archief Leeuwarder Courant
Dagblad van het Noorden
RTV-Drenthe
Terras-TV
Wikepedia

Download het PDF
Vijftig jaar televisie vanaf zendmast Smilde

Bron: www.desmilde.nl